Życie na dwóch kontynentach Górny Śląsk – Kenia – Frankfurt nad Menem

Stefanie Zweig to postać, która łączy trzy światy: Górny Śląsk w Polsce, Kenię w Afryce i Frankfurt nad Menem w Niemczech. Jako dziennikarka i pisarka wykorzystała to w sposób zaiste oskarowy.

Europa i Afryka – różne światy Stefanie Zweig
Oprac. graf. Anna Flaga

Podpis Stefanie Zweig, z gazety Frankfurter Neueu Presse, 2 sierpnia 1988 r.
Frankfurter Neueu Presse

Górnośląskie korzenie

Stefanie Zweig urodziła się w 1932 roku w ówczesnym mieście Leobschütz, wówczas w niemieckiej części Górnego Śląska – obecnie to polskie miasto Głubczyce. Jej rodzice byli niemieckimi Żydami, kilka miesięcy wcześniej osiadłymi w Głubczycach, lecz pochodzącymi ze Śląska: ojciec Walther Zweig z Żor (niem. Sohrau) i matka Lotte z Wrocławia (niem. Breslau).

Niemiecka mapa Śląska z dodatkowym oznaczeniem granicy polsko-niemieckiej i miejscami związanymi z rodziną Zweig, 1935 r.

CBN Polona

Ojciec Stefanie, Walther Zweig, urodził się w 5 września 1904 roku w ówczesnym niemieckim mieście Sohrau, które od 1922 roku leżało w granicach polskich i nosiło nazwę Żory. Rodzina Zweigów była tam znana i szanowana – o czym więcej poniżej.

Jako młodzieniec wyjechał na studia prawnicze: studiował najpierw w Heidelbergu, a następnie we Wrocławiu, gdzie poznał swą przyszłą żonę Lottę.

Lotte (Scharlotte Henriette) urodziła się 20 czerwca 1908 roku we Wrocławiu, w rodzinie Perls. Jej wcześnie owdowiała matka sama wychowywała trzy córki, z których Lotte była środkową.

Walther i Lotte wzięli ślub we Wrocławiu 24 grudnia 1931 roku. Jako że oboje młodzi pochodzili z rodzin żydowskich zapewne – choć tego nie wiemy dokładnie – ślub odbył się w którejś z wrocławskich synagog. Do dziś zachował się urzędowy akt ich ślubu.

pl

Tłumaczenie na język polski aktu ślubu Lotte i Walthera Zweigów

Breslau, dnia dwudziestego czwartego grudnia 1931 roku.

W dniu dzisiejszym przed niżej podpisanym urzędnikiem stanu cywilnego w celu zawarcia związku małżeńskiego stawili się:

1. Adwokat i notariusz, doktor prawa Walter Zweig, stawił się osobiście, wylegitymowany na podstawie jego przepustki granicznej, urodzony 5 września 1904 r. w Sohrau, w powiecie rybnickim...

Rejestr urodzeń nr 112 w Urzędzie Stanu Cywilnego w Sohrau

zamieszkały w Leobschütz (Głubczyce).

2. Henriette Lotte Perls, bez zawodu, stawiła się osobiście, wylegitymowana na podstawie zaświadczenia o dokonaniu zapowiedzi przedślubnej, urodzona się 20 czerwca 1908 r. w Breslau,

Rejestr urodzeń nr 1520 Urzędu Stanu Cywilnego w Breslau II.

zamieszkała w Breslau, Goethestraße 45/47.

Następujące osoby zostały wezwane i stawiły się w charakterze świadków

3. Adwokat i notariusz Eugen Bandemann, stawił się osobiście, wylegitymowany na podstawie paszportu, lat 57, zamieszkały w Breslau, Steinstraße 18,

4. Właściciel hotelu Max Zweig, stawił się osobiście, wylegitymowany na podstawie dowodu osobistego, lat 56, zamieszkały w Żorach, na polskim Górnym Śląsku.

Urzędnik stanu cywilnego zadawał narzeczonym indywidualnie i po kolei pytanie:

Czy chcą zawrzeć ze sobą związek małżeński.

Narzeczeni odpowiedzieli twierdząco, a urzędnik stwierdził, że na mocy kodeksu cywilnego są oni teraz prawnie połączonymi mężem i żoną.

Odczytano, zatwierdzono i podpisano

Walter Zweig

Lotte Zweig, z domu Perls

Eugen Bandemann

Max Zweig

Tekst na stronie 1 u góry po prawej stronie:

"Od 1.1.1939 r. mężczyzna pod numerem 1 dodatkowo nosi żydowskie imię Izrael. Breslau, 31.5.1939 r.

Urzędnik stanu cywilnego

W zastępstwie

Od 1.1.1939 r. kobieta pod numerem 2 dodatkowo nosi żydowskie imię Sara. Breslau, 31.5.1939 r.

Urzędnik stanu cywilnego

W zastępstwie

Tekst na stronie 2 u dołu po lewej stronie:

Córka urodzona pod nr 175/32

Leobschütz

/Tł. Andrea Hundermark/

*Akt ślubu Lotte i Walthera Zweigów, zawartego we Wrocławiu, 24 grudnia 1931 r.
Urząd Stanu Cywilnego we Wrocławiu

Ciekawostką jest zapis, że jako miejsce urodzenia Walthera podana została niemiecka nazwa Sohrau (pol. Żory), a jako miejsce zamieszkania świadka ślubu, Maxa Zweiga (ojca Walthera), podane zostało: „Zory, Polnisch Oberschlesien” – gdyż było to już po podziale Górnego Śląska w 1922 r., w którego wyniku miasto to znalazło się po polskiej stronie granicy.

Odręczne podpisy Walthera i Lotte Zweigów z aktu ślubu, 1931 r.
USC Wrocław

Walther i Lotte Zweig wkrótce po ślubie w Głubczycach, wiosna 1932 r.
Archiwum rodzinne

Młodzi państwo Zweig zamieszkali w mieście Głubczyce (niem. Leobschütz) na Górnym Śląsku, blisko granicy z Polską i blisko Żor, rodzinnego miasta Walthera. Tam Walther rozpoczął praktykę prawniczą, początkowo praktykując jako młody prawnik w kancelarii prawniczej Hugo Kammera mieszczącej się przy Klosterstrasse 31 (obecnie ul. Klasztorna), a wkrótce po jego nagłej śmierci, przejmując tę kancelarię. Prowadził ją przez kilka lat – dopóki było to możliwe… (do 1937 roku) – o czym więcej poniżej.

Młodzi państwo Zweig mieszkali w tym czasie przy Lindenstrasse 22 (obecnie ul. Kościuszki), gdzie wkrótce przyszło na świat ich pierwsze dziecko – dziewczynka.

Wpis w „Leschwitzer Tischkerier-Kalender 1932” o praktyce prawniczej Walthera Zweiga przy Klosterstrasse 31 (obecnie ul. Klasztorna), 1932 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Wpis w Adressbuch Leobschütz 1935 (książce adresowej Głubczyc) o praktyce prawniczej Walthera Zweiga przy Klosterstrasse 31 (obecnie ul. Klasztorna), 1935 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Głubczyce

rozwiń

Głubczyce (niem. Leobschütz) były niewielkim miastem górnośląskim, ze średniowiecznym rodowodem, które w latach 30. XX w. liczyło około 13 000 mieszkańców. Urokowi miasta dodawał nietypowy rynek w kształcie ćwierci koła z imponującym ratuszem, zachowane mury i baszty obronne, uliczki i zabudowa starego miasta oraz ciekawe budowle sakralne.

W 1932 roku miastu temu został poświęcony numer popularnego na Górnym Śląsku, gliwickiego czasopisma „Oberschlesien im Bild”.

Rynek i ratusz, lata 1915–1925.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Rynek i ratusz, po 1930 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Rynek, ok. 1930 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Rynek, 1937 r.
Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w Głubczycach

Dzień targowy na rynku, lata 1920–1930.
Fotopolska

Rynek i ratusz, po 1936 r.
Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w Głubczycach

Laubenstrasse (obecnie ul. Ratuszowa), w głębi ratusz, przed 1939 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Laubenstrasse (obecnie ul. Ratuszowa), 1930 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Kreuzstrasse (obecnie ul. Jana Pawła II), 1930 r.
Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w Głubczycach

Plac Rossmarkt (obecnie ul. Kozielska) z figurą św. Floriana upamiętniającą pożar miasta w 1854 r., przed 1945 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Park i fontanna ze zwierzętami, lata 30. XX w.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Dworzec kolejowy w Głubczycach, lata 20.–30. XX w.
Zapewne pp. Zweigowie jeździli z i do Głubczyc koleją – podróże kolejowe, przyjazdy i pożegnania na dworcach stały się po latach osią jednej z książek Stefanie Zweig "Nur die Liebe bleibt" (Pozostaje tylko miłość).
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Pocztówka z Głubczyc, 1935 r.
Fotopolska

Poświęcony Głubczycom numer „Oberschlesien im Bild” – ilustrowanego dodatku do gazety „Der Oberschlesische Wanderer”, 1932 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

zwiń

Jedną z ciekawostek miasta w tamtym czasie było współwystępowanie obok siebie – w bliskim sąsiedztwie – trzech miejsc różnych religii: kościoła katolickiego, kościoła ewangelickiego i żydowskiej synagogi. Walther Zweig zwrócił na to uwagę, zamieszkując w Głubczycach:

„Pierwszą rzeczą, która rzuciła mi się w oczy w Leobschütz, był fakt, że kościół katolicki, kościół ewangelicki i synagoga stoją obok siebie”.

Te trzy religie współistniały na Górnym Śląsku na przełomie XIX i XX w. zasadniczo na równych prawach i bez większych konfliktów. Żydzi niemieccy przez lata podlegali zjawiskom akulturacji i mocno wrośli w otaczającą ich społeczność. Czuli się pełnoprawnymi obywatelami różniącymi się od innych jedynie religią. Postrzegali siebie nie jako Żydów urodzonych na terenie Niemiec, lecz jako Niemców wyznania mojżeszowego. Zjawiska te prowadziły do upodobnienia stylu życia i działalności z pozostałymi mieszkańcami, a przy tym także do odchodzenia od tradycyjnej religijności.

Zapewne Walther Zweig także ulegał w tym czasie takim tendencjom – nie wiemy przy tym, czy uczęszczał w Głubczycach do synagogi. Jednak w jego rodzinie znajdujemy po latach wspomnienia o Żydach w Głubczycach: „Nieżydowscy znajomi są bardzo przyjaźni i pomocni, ale też dość powściągliwi. (…) Lubię miejscowych Żydów – większość z nich to naukowcy lub kupcy o wysokich dochodach. Niestety, ciągle rozmawiają o polityce”.

Widok na synagogę (z lewej) oraz na kościoły katolicki i ewangelicki (z prawej) – miejsce współistnienia trzech religii, lata 20. XX w.
Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w Głubczycach

W takim mieście i w takim środowisku urodziła się Stefanie, córka Walthera i Lotte Zweigów.

Przyszła na świat 19 września 1932 roku w domu przy Lindenstrasse 22 (obecnie ul. Kościuszki) – co odnotowano w jej urzędowym akcie urodzenia (zachowanym do dzisiaj). Rodzice nadali jej imiona: Stefanie Regina.

Nietypowe dla rodzin żydowskich imię Stefanie być może było nadane w nawiązaniu do – jak sugerowała dalsza rodzina – popularnego w tym czasie austriackiego pisarza Stefana Zweiga (jednak nie spokrewnionego z nimi). Tak zostało to opisane: „Imię Stefanie? Nie pasuje do żydowskiej rodziny. Przynajmniej takiej, która mieszka w Niemczech. W Austrii może być inaczej. Jak widać od słynnego pisarza Stefana Zweiga. (…). Przynajmniej wybrałeś Reginę na drugie imię”.

Drugie imię Regina nawiązywało do nieżyjącej babci Stefanie, matki Walthera (o czym szerzej w żorskiej części opisu rodziny).

pl

Tłumaczenie na język polski aktu urodzenia Stefanie Reginy Zweig

Leobschütz (Głubczyce), 19 września 1932 r.

Przed niżej podpisanym urzędnikiem stanu cywilnego stawił się dzisiaj znany mu osobiście adwokat i notariusz doktor Walter Zweig

zamieszkały w Leobschütz, Lindenstr. 22 i oznajmił, że Charlotte Henriette Zweig, z domu Perls, jego żona, zamieszkała z nim w Leobschütz, w jego mieszkaniu, urodziła dziewczynkę dnia dziewiętnastego września tysiąc dziewięćset trzydziestego drugiego roku po południu o godzinie dwunastej piętnaście i że dziecku temu nadano imię Stefanie Regine.

Odczytano, zatwierdzone i podpisano

Doktor Walter Zweig

Tekst na górze po lewej stronie:

Leobschütz, 25 stycznia 1938 r.

Zgodnie z rozporządzeniem z dnia 17 sierpnia 1938 r., dziecko wymienione obok nosi dodatkowo imię Sara.

Tekst na dole po lewej stronie:

Rodzice zawarli związek małżeński 24.12.1931 r. we Wrocławiu

/Tł. Andrea Hundertmar/

*Akt urodzenia Stefanie Reginy Zweig, Głubczyce, 19 września 1932 r.
USC w Gubczycach

Zawiadomienie o narodzinach Stefanie w gazecie „Sohrauer Stadtblatt” (Gazeta Żorska) o treści:
Steffi Regina / Szczęśliwe narodziny córki prawnika dr. Walthera Zweiga i pani Lotte z domu Perls. / Leobschütz, 19.9.1932.
Muzeum Miejsckie w Żorach

Ulica Lindenstrasse (obecnie ul. Kościuszki), przy której w 1932 r. mieszkali pp. Zweigowie i gdzie przyszła na świat Stefanie, stan z 1911 r.
Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w Głubczycach

Mała Steffi ze swą opiekunką Anną Kotzlik, pochodzącą ze wsi Jędrychowice (Hennerwitz) w pobliżu Głubczyc, 1933 r.
Archiwum rodzinne

Pierwsze urodziny Steffi z mamą, babcią z Wrocławia i dziadkiem z Żor – oraz z tradycyjnym na Śląsku wiankiem mirtowym na ubranku, wrzesień 1933 r.
Archiwum rodzinne

Żory

rozwiń

Walther Zweig, ojciec Stefanie, pochodził z miasta Żory (niem. Sohrau) będącego w tamtym czasie w granicach Niemiec (po podziale Górnego Śląska w 1922 roku, miasto znalazło się po polskiej stronie granicy).

Rodzina Zweigów osiedliła się w Żorach w XIX w.: Salo Zweig (dziadek Walthera, pochodzący z Olesna) przybył do Żor w 1865 roku i założył fabrykę likierów. Po kilkunastu latach, w 1878 roku został właścicielem najstarszego hotelu w Żorach „Unter Vier Linden” (Pod Czterema Lipami), stojącego przy rynku. Później został on nazwany „Zweig’s Hotel”. Salo Zweig był znany w mieście: przez 40 lat wchodził w skład rady miejskiej, a przed swą śmiercią w 1910 roku otrzymał tytuł honorowego obywatela miasta Żory.

Spośród sześciorga jego dzieci, najmłodszy Max (Maksymilian) przejął po ojcu prowadzenie hotelu. On także zasiadał przez wiele lat w radzie miejskiej, był także w zarządzie żorskiej gminy żydowskiej. Wraz ze swą żoną Reginą z domu Redlich mieli dwoje dzieci: Walthera – ojca Stefanie (ur. 1904) i Liesel (ur. 1907). 

Kieliszek firmowy fabryki likierów Salo Zweiga w Żorach, 2. poł. XIX w.
Muzeum Miejskie w Żorach

„Zweig’s Hotel” i jego wnętrze na pocztówce z Żor, przed 1914 r.
Muzeum Miejskie w Żorach

„Zweig’s Hotel” w zabudowie rynku w Żorach, lata 1910–1913
Muzeum Miejskie w Żorach

„Zweig’s Hotel” w zabudowie rynku w Żorach, 1919 r.
Muzeum Miejskie w Żorach

Nekrolog Salo Zweiga w gazecie „Sohrauer Stadtblatt” (Gazeta Żorska), 1910 r.
Muzeum Miejskie w Żorach

Nagłówek papieru firmowego „Salo Zweig Gross Destillation”, firmy założonej w 1863 r., należącej w 1926 r. do Maxa Zweiga.
Zbiory Jana Delowicza

Młody Walther Zweig naukę szkolną rozpoczął w Żorach, gdzie po szkole powszechnej uczęszczał do wyższej szkoły chłopięcej. Od 1918 roku nauki pobierał w gimnazjalnej Szkole Książęcej (Fürstenschule) w Pszczynie (niem. Pless), a od 1921 roku w gimnazjum państwowym (Staatliches Gymnasium) w Jeleniej Górze (niem. Hirschberg). Od 1923 studiował prawo na uniwersytetach we Wrocławiu (niem. Breslau) i w Heidelbergu, czego zwieńczeniem był tytuł doktora prawa uzyskany w 1928 roku na uniwersytecie we Wrocławiu. Został adwokatem i notariuszem, rozwijając swą praktykę prawniczą w Głubczycach (o czym więcej w części: Głubczyce).

Jednak często powracał do miasta swego dzieciństwa pomimo, że w 1922 roku, po podziale Górnego Śląska, znalazło się ono po polskiej stronie granicy. Uważał, że – jak ujął to w swej młodości – „W Żorach mieszkają tylko dobrzy ludzie”.

Przez całe późniejsze życie Walther często i z nostalgią wspominał Żory, nazywając miasto najczęściej jego niemiecką nazwą Sohrau, ale stosując również polską nazwę Żory.

Czy w Żorach Walther Zweig mógł myśleć o wyjeździe do Afryki? Zapewne nie przewidywał tego, ale… jego kolega po latach wspominał czasy szkolne: „W tym czasie byliśmy bardzo zajęci planowaniem emigracji do Afryki . Dziś zastanawiam się, dlaczego tylko dzieci mają dobre pomysły”.

Atlas świata ze szkoły w Żorach, pocz. XX w.
Muzeum Miejskie w Żorach

Informacji o Afryce – głównie o niemieckich koloniach w Afryce – dostarczała mieszkańcom Żor miejscowa gazeta „Sohrauer Stadblatt” (Gazeta Żorska), a zwłaszcza jej dodatek „Illustriertes Sonntagsblatt” (Ilustrowana Gazeta Niedzielna), z którym z pewnością Walther Zweig stykał się w hotelu swego ojca.

Nagłówek „Illustriertes Sonntagsblatt” (Ilustrowanej Gazety Niedzielnej) –
dodatku do gazety „Sohrauer Stadblatt” (Gazety Żorskiej) i przykładowe informacje o życiu w Afryce, lata 1909–1913
Muzeum Miejskie w Żorach

W 1926 roku, gdy Walther miał 22 lata, niespodziewanie zmarła jego matka Regina. Zmarła w szpitalu w Gliwicach (niem. Gleiwitz) i w tym mieście została pochowana na tzw. nowym cmentarzu żydowskim. Znamienne jest, że ziemia z jej grobu – grobu matki – towarzyszyła Waltherowi przez wszystkie lata jego późniejszej emigracji… (o czym dokładniej poniżej).

Nekrolog Reginy Zweig, matki Walthera, w gliwickiej gazecie „Der Oberschlesische Wanderer”, 1926 r. Walther Zweig jest wymieniony jako „cand. iur.” – przyszły prawnik.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Po osiedleniu się w Głubczycach Walther utrzymywał bliski kontakt ze swym rodzinnym miastem. Ogloszenie o urodzeniu córki Stefanie zamieścił w „Sohrauer Stadtblatt” (Gazeta Żorska), a później kilka razy odwiedził Żory i rodzinę, z małą Steffi.

Zawiadomienie o narodzinach Stefanie w gazecie „Sohrauer Stadtblatt” (Gazeta Żorska) o treści:

Steffi Regina / Szczęśliwe narodziny córki prawnika dr. Walthera Zweiga i pani Lotte z domu Perls. / Leobschütz, 19.9.1932.
Muzeum Miejskie w Żorach

Max – ojciec Walthera, a dla Steffi dziadek, i Liesel – siostra (ciocia) z małą Steffi przed hotelem Zweigów w Żorach, 1933 r.
Archiwum rodzinne

Rodzina Zweigów przed hotelem w Żorach, od lewej: Lotte Zweig, Łucja Rotter (pracownica restauracji hotelowej) z małą Steffi, nn, Max Zweig i Liesel Zweig, 1933 r.
Zbiory Jana Delowicza

zwiń

Plan Głubczyc, 1927 r.
Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Gliwicach
Na planie zaznaczone są miejsca zamieszkania rodziny w latach 1932–1937 i praktyki prawniczej dr. Walthera Zweiga:
1. Lindenstrasse 22 (obecnie ul. Kościuszki 16[?]) – miejsce zamieszkania w 1932 r. i narodzin Stefanie.
2. Klosterstrasse 31 (obecnie ul. Klasztorna) – kancelaria prawnicza dr. Walthera Zweiga w latach 1932–1937(?).
3. Hohenzollernplatz 5 (obecnie pl. Zgody) – miejsce zamieszkania w latach 1934–1935(?).
4. Asternweg 4 (obecnie ul. Kwiatowa) – miejsce zamieszkania w latach 1935–1937.
5. Ring 15 (Rynek) – zapewne miejsce zamieszkania od czerwca do jesieni 1937 r.
Oprac. graf. Paulina Jóźwik

Państwo Zweigowie przeprowadzali się w Głubczycach kilka razy, wynajmując mieszkania w różnych lokalizacjach: po adresie Lindenstrasse 22 (obecnie ul. Kościuszki), na krótko w latach 1934–1935(?) ich miejscem zamieszkania był Hohenzollernplatz 5 (obecnie pl. Zgody). Natomiast w 1935 roku zamieszkali w willi z ogrodem przy Asternweg 4 (obecnie ul. Kwiatowa), skąd pochodzi seria zdjęć małej Steffi. Zdjęcia te, jak i szereg późniejszych zdjęć rodzinnych, sugerują, że Walther już w tamtym czasie posiadał aparat fotograficzny i używał go – dzięki czemu do dzisiaj zachowała się dokumentacja ich codziennego rodzinnego życia.

Wpis miejsca zamieszkania rodziny Zweig przy Hohenzollernplatz 5 (obecnie pl. Zgody) w Adressbuch Leobschütz 1935 (książce adresowej Głubczyc), 1935 r.
Śląska Biblioteka Cyfrowa

Zdjęcia małej Steffi w Głubczycach, lata 1934–1935.
Deutsche Nationalbibliothek

Mała Steffi z mamą i z tatą, lata 1934–1935.
Deutsche Nationalbibliothek

Odwiedziny na wsi niedaleko Głubczyc, Jędrychowice (wówczas Hennerwitz), 1936 r.
Deutsche Nationalbibliothek

Zdjęcia rodzinne ze znajomymi, zrobione przed domem przy Asternweg (obecnie ul. Kwiatowa), lata 1935–1936.
Deutsche Nationalbibliothek

Stefanie w Głubczycach, zima 1937 r.
Archiwum rodzinne

W stanie niepewnym – jechać czy zostać?

Rok 1933 odmienił wszystko. Dojście Hitlera i nazistów do władzy stało się początkiem dyskryminacji i prześladowania Żydów w całych Niemczech. Większość Niemców z zadowoleniem przyjęła nowe władze i ich działania.

Przyjęte przez nazistowskie władze zadanie wyeliminowania ludności żydowskiej ze społeczeństwa niemieckiego realizowane było za pomocą środków administracyjnych i ekonomicznych, jak też poprzez stosowanie przemocy fizycznej. 1 kwietnia 1933 roku w całych Niemczech doszło do bojkotu żydowskich sklepów i przedsiębiorstw, a wkrótce także do usuwania Żydów z urzędów i administracji państwowej. 

Ratusz w Głubczycach po przebudowie w 1936 r., z dołożonymi elementami nazistowskimi, po 1936 r.
Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w Głubczycach

Ratusz w Głubczycach po przebudowie w 1936 r. i rynek z flagami nazistowskimi ze swastyką, po 1936 r.
Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w Głubczycach

Walther Zweig już w maju 1933 roku otrzymał, podobnie jak wiele innych osób, oficjalny zakaz wykonywania zawodu prawnika. Stanowczo odwoływał się od tego, powołując się na umowę o ochronie mniejszości na terenie Górnego Śląska, zgodnie z postanowieniami konwencji genewskiej z 1922 roku. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi w Genewie, na poplebiscytowym obszarze Górnego Śląska obowiązywała przez 15 lat polsko-niemiecka konwencja z 15 maja 1922 roku, regulująca wzajemne stosunki ludności obu państw na tym terenie. Jednym z najważniejszych jej postanowień była gwarancja ochrony mniejszości narodowych, do których zaliczono także społeczność żydowską.

Powołując się na te postanowienia, Żydzi górnośląscy, wskutek tzw. petycji Bernheima, wywalczyli ochronę prawną dla siebie do czasu wygaśnięcia konwencji genewskiej, tj. do lipca 1937 roku. III Rzesza została zobowiązana przez Ligę Narodów do zaniechania działań skierowanych przeciwko Żydom. W okresie tym Górny Śląsk był jedyną częścią ówczesnych Niemiec, gdzie stosowanie ustaw rasistowskich było formalnie zakazane. Osłabiło to akcje antyżydowskie w tym regionie, lecz ich nie wyeliminowało.

Wskutek opisanych działań, Walther Zweig mógł w 1933 roku wrócić do pracy, aczkolwiek prowadzenie praktyki prawniczej i utrzymanie rodziny było coraz trudniejsze. Zmusiło to rodzinę Zweigów m.in. do opuszczenia domu z ogrodem przy Asternweg 4 (obecnie ul. Kwiatowa).

Zdjęcie pożegnalne domu przy Asternweg 4 z podpisem: „Ostatni dzień na Asternweg, 30 VI 1937”.
Deutsche Nationalbibliothek

We wrześniu 1935 roku niemiecki parlament przyjął ustawy dotyczące narodowości i obywatelstwa, tzw. ustawy norymberskie. Na ich mocy Żydzi tracili prawo do obywatelstwa III Rzeszy, ochrony prawnej i własności. Zabroniono im m.in. pełnić służbę w urzędach państwowych, a na mocy ustawy o czystości krwi wprowadzono zakaz zawierania małżeństw między „Aryjczykami” i „nie-Aryjczykami”.

Na Górnym Śląsku w lipcu 1937 roku przestała obowiązywać konwencja o ochronie praw mniejszości narodowych. Oznaczało to rozciągnięcie wszystkich antysemickich ustaw wydanych po 1933 roku w III Rzeszy na obszar niemieckiego Górnego Śląska, w tym także tzw. ustaw norymberskich.

Wkrótce potem, w 1937 roku Walther Zweig został ostatecznie „skreślony” z listy prawników i pozbawiony możliwości wykonywania zawodu. W tym momencie natychmiast zdecydował się na emigrację.

pl

Tłumaczenie na język polski pism urzędowych informujących, że Walther Zweig nie może już pracować jako prawnik

(2 – 1)

1 września 1937 r.

Odpis!

Minister Sprawiedliwości Rzeszy

Berlin W.8., dnia 20.08.37 r.

Wilhelmstrasse 65

I p 11 Z. 570

Do pana adwokata i notariusza

Dr. Walthera Zweiga

w Leobschütz (Głubczycach)

Ring Nr. 15

Na podstawie paragrafu 6 ustawy o działaniach na byłym górnośląskim obszarze plebiscytowym z dnia 30.06.1937 roku (Dziennik Ustaw Rzeszy I str. 717) zostaje Pan z dniem 31 sierpnia 1937 roku pozbawiony urzędu notariusza.

W zastępstwie

podpisano Dr Freisler

Do sprawozdań z dnia 15.7.37 i 6. sierpnia 1937 r.

- 3830.11.7. 3170-11-10

Ze 32-11-74

Załączniki: 5 kopii

3 pisma

1 zdjęcie

Odpis do zapoznania się i do dalszego zastosowania. Na podstawie § 10 ust. 1 ustawy z dnia 30.06.37 r. (Dziennik Ustaw Rzeszy I str. 717) prawo do wykonywania zawodu adwokata dla dr. Walthera Zweiga w sądzie rejonowym w Głubczycach i sądzie krajowym w Raciborzu zostaje unieważnione. Proszę również o podjęcie wymaganych kroków i przekazanie tej wiadomości prezesowi izby adwokackiej.

w zastępstwie

podpisano dr Freisler

Do pana przewodniczącego Wyższego Sądu Krajowego we Wrocławiu.

COPY

MINISTER SPRAWIEDLIWOŚCI RZESZY

Berlin W8, dnia 20 sierpnia 1937 r.

Wilhelmstrasse 65

Telefon: 11 0044

I p 11 Z. 570

Do pana adwokata i notariusza  Dr. Walthera Zweiga w Leobschuets (Głubczycach)

Ring Nr. 15

Na podstawie paragrafu 6 ustawy o działaniach na byłym górnośląskim obszarze plebiscytowym z dnia 30.06.1937 roku (Dziennik Ustaw Rzeszy I str. 717) zostaje Pan z dniem 31 sierpnia 1937 roku pozbawiony urzędu notariusza.

W zastępstwie  (podpisano) Freisler

*Pisma urzędowe informujące, że Walther Zweig nie może już pracować jako prawnik, sierpień 1937 r.
Deutsche Nationalbibliothek

Jubileuszowa karta pocztowa z Głubczyc z czasu, gdy Zweigowie zmuszeni byli opuścić miasto, 1937 r.
Powiatowe Muzeum Ziemi Głubczyckiej w Głubczycach

Albumowe pożegnanie domu i Głubczyc z opisem: „Asternweg 4 – żegnaj na zawsze!”
Deutsche Nationalbibliothek

Pożegnanie z dziadkiem w Żorach, październik 1937 r.
W rozmowach o emigracji ojciec Walthera tlumaczył mu, że musi być odważny: „Odwaga wydaje mi się jedyną rzeczą, którą los zostawił Żydom w Niemczech”.
Deutsche Nationalbibliothek

Widząc, jak niebezpieczne staje się życie w Niemczech, wielu Żydów przygotowywało się do emigracji.

W latach 1933–1937 z narodowosocjalistycznych Niemiec wyjechało w sumie około 130 tys. Żydów, głównie do innych krajów Europy, do obu Ameryk, Palestyny, Afryki Południowej. Zwłaszcza po „Anschlussie” Austrii w marcu 1938 roku i po „nocy kryształowej” i listopadowym pogromie w 1938 roku cały świat stał się mapą desperackiego poszukiwania miejsca schronienia.

Emigracja nie była łatwa, a w wielu przypadkach niemożliwa: coraz trudniejsza była sytuacja finansowa rodzin żydowskich pozbawionych możliwości pracy i zarobkowania, coraz trudniej było o zgodę kraju docelowego na wjazd i o odpowiednie środki podróży, skomplikowane było również załatwienie właściwych dokumentów. Ponadto Żydów obowiązywał tzw. podatek od ucieczki z Rzeszy (niem. Reichsfluchtsteuer) – przy czym wpłata Reichsfluchtsteuer nie wiązała się z możliwością wywiezienia reszty majątku i dobytku. Dla wielu osób przeszkody te były nie do pokonania.

Wraz ze wzrostem liczby żydowskich uchodźców coraz trudniej było znaleźć kraj docelowy, gdyż kolejne państwa ograniczały liczby przyjmowanych uchodźców bądź całkowicie zamykały przed nimi granice. W wyniku tych uwarunkowań i ostatecznie w wyniku samej wojny wielu niemieckich Żydównie było w stanie dotrzeć w bezpieczne miejsce. Zdecydowana większość została zmuszona do pozostania w Europie, ze wszystkimi konsekwencjami, które z tym się później wiązały.

Kierunki emigracji i liczby Żydów uciekających z Niemiec w latach 1933–1939. Liczby te są szacunkowe: wielu uchodźców przekroczyło granice bez ważnych dokumentów, a kraje nie zawsze prowadziły dokładne spisy przybywających. Ponadto niektórzy uchodźcy podróżowali przez jeden kraj do drugiego.
Anne Frank Stichting. Autor mapy: Joris Fiselier 

Po trudnej decyzji o emigracji Walther Zweig działał szybko. Zakończył wszystkie sprawy w Głubczycach i – licząc każdego feniga – rodzina wyjechała do Wrocławia. 7 listopada 1937 roku był ostatnim dniem ich pobytu w Głubczycach.

Walther i Lotte Zweigowie początkowo starali się o wyjazd do Montevideo (Urugwaj, Ameryka Południowa), ale to im się nie udało. Znajomy namówił Walthera na wyjazd do Kenii (Afryka), gdyż tamtejsze władze żądały tylko 50 funtów za pozwolenie na wjazd do kraju – była to najniższa kwota wjazdowa na świecie.

W pierwszych dniach stycznia 1938 roku Walther rozpoczął swą podróż emigracyjną. Wyjechał pierwszy sam, niepewny przyszłości, zostawiając żonę Lottę i córkę Stefanie, by później ściągnąć je do siebie. Wyjechał z Wrocławia pociągiem do Genui, a stamtąd statkiem Ussukuma do Mombasy w Kenii. Do Kenii przybył 30 stycznia 1938 roku i wkrótce dotarł do stolicy kraju, Nairobi.

Ostatnie zdjęcie rodziny przed wyjazdem Walthera, styczeń 1938 r.
Archiwum rodzinne

Dzięki pomocy gminy żydowskiej w Nairobi, która pomagała uchodźcom z Niemiec, tzw. refugees, Walther szybko otrzymał pracę na farmie w Rongai. Gmina żydowska także pomogła mu finansowo w zorganizowaniu ucieczki z Niemiec – żony Lotte i małej, 5-letniej Stefanie, płacąc po 50 funtów za każdą osobę. 

Udało się! Późną wiosną 1938 roku Lotte i Steffi wypłynęły z Hamburga statkiem Adolph Woermann niemieckich linii Deutsche Afrika Linien. Dopiero będąc na pokładzie statku, mogły poczuć się bezpiecznie, bo – jak pisał w liście Walther – „Kto by pomyślał, że wyjazd z ojczyzny będzie sprawą tak wielkiej wagi. (…) Dzisiaj oboje wiemy, że najważniejsze to wyjść z tego cało”.

Starania ucieczki pozostałej części rodziny Zweigów nie powiodły się. W maju 1939 roku ojciec Walthera, Max Zweig, pisał z Żor, z polskiej części Górnego Śląska, prośbę do Londynu o możliwość wyjazdu do syna w Kenii (Kenia była w tamtym czasie kolonią brytyjską), jednak nie otrzymał żadnej odpowiedzi. Ostatecznie nie udało mu się wyjechać z Europy (poniżej informacje o jego późniejszym losie).

Wyjeżdżając w pośpiechu, częściowo w tajemnicy, wygnańcy musieli zostawić nie tylko swoich bliskich, ale wszystko, co do tej pory składało się na ich świat. Niewiele rzeczy mogli zabrać ze sobą: kilka walizek, kilka skrzyń…

Dopiero po wyjeździe z Niemiec, będąc w Genui, Walther poprosił listownie swoją siostrę Liesel z Żor, by przekazała wyjeżdżającej później żonie woreczek z ziemią z grobu ich matki, będącego w Gliwicach. W liście podkreślił, że chce mieć ze sobą choć „kawałek domu” [Ein Stück Heimat] – i że ma nadzieję, że dla Liesel wyjazd do Gliwic i pójście na cmentarz nie będą zbyt bolesne.

Udało się: woreczek z ziemią z grobu matki towarzyszył rodzinie Zweigów podczas ich emigracji i dalszych wędrówek.

Mały woreczek (wym. ok. 2x4 cm) z 1938 r. z ziemią z gliwickiego grobu matki Walthera, z napisem: „Ziemia z grobu mojej ukochanej matki”.
Deutsche Nationalbibliothek

Trasa podróży Lotte i Stefanie Zweig z Hamburga (Niemcy) do Mombasy (Kenia), maj–czerwiec 1938 r. 
Oprac. graf. Anna Flaga

Zachowane w rodzinie paski z podróży Walthera – statkiem Ussukuma oraz Lotte i Stefanie – statkiem Adolph Woermann, 1938 r.
Deutsche Nationalbibliothek

W czerwcu Lotte i Stefanie dopłynęły do Mombasy, a niedługo później – po krótkim pobycie w stolicy Kenii, Nairobi – zamieszkały wraz z Waltherem na farmie w Rongai.

Gdzieś w Afryce – trudne początki

Miejsca w Kenii związane z pobytem rodziny Zweig w latach 1938–1947: Mombasa, Nairobi, Rongai, Ngong, Nakuru, Ol' Joro Orok, Gilgil.
Oprac. graf. Anna Flaga

Kenia w opisywanym okresie była kolonią Wielkiej Brytanii. Do osiedlenia się w tym kraju wymagane były dokumenty wjazdowe i wniesiesie odpowiedniej opłaty. Choć – w porównaniu z innymi państwami – opłaty te były stosunkowo niskie, to jednak niewielu uchodźców dotarło do Kenii, bo tylko około 650 osób. Oprócz nieznanych, trudnych warunków życia i nieznajomości języka angielskiego, dodatkowym wyzwaniem była ich rola w społeczeństwie kolonialnym, gdzie panowała segregacja rasowa: należeli do białych, uprzywilejowanych wobec rdzennych mieszkańców Kenii, ale jednocześnie byli wypędzonymi uchodźcami i byli niezbyt pożądani, gdyż preferowani byli rzemieślnicy i specjaliści dziedzin technicznych, a uchodźcy z Niemiec reprezentowali zwykle inne zawody. Nie mogli być zatrudnieni przy prostych pracach, bo to nie było dopuszczalne dla białych, toteż najczęściej trafiali na farmy rolnicze, jako zarządcy gospodarstw. Przy czym większość uchodźców, w tym także adwokat i notariusz Walther Zweig, miało niewielkie doświadczenie rolnicze. Prawnik, który nagle został rolnikiem… Tak został wpisany do wykazów brytyjskich: rolnik – dawniej adwokat.

Waltherowi Zweigowi i jego rodzinie pomogła po przyjeździe do Kenii żydowska gmina wyznaniowa w Nairobi: to do niej trafił po przyjeździe, dzięki niej otrzymał pierwszą pracę na farmie w Rongai, a Lotte i Stefanie miały opłacony wjazd do kraju (po 50 funtów za każdą z nich).

Jednak, jeszcze przed przyjazdem Lotty Walther pisał do żony, by nie liczyła na to, że lokalni Żydzi zaproszą ich do swego towarzystwa: „Po pierwsze, istnieje ogromna przepaść pomiędzy dawno osiadłymi, bogatymi Żydami a nami, refugees, bez środków do życia. Po drugie, rodzina Rubensów [przewodniczącego gminy żydowskiej] mieszka w Nairobi, które od Rongai leży dalej niż Żory od Wrocławia”.

Żydzi w Kenii

rozwiń

Żydzi zaczęli osiedlać się w Kenii już na przełomie XIX i XX w. Choć nie była to liczna społeczność, w 1913 roku wybudowali w Nairobi pierwszą synagogę. Tworzyli niewielką gminę wyznaniową, w 1930 roku było to około 80 członków, mieszkających głównie w Nairobi. Początkowo była to jedyna zorganizowana gmina żydowska w Afryce Wschodniej (w 1941 roku utworzono oddzielną kongregację w mieście Nakuru, w okolicy którego żyło najwięcej żydowskich uchodźców z Niemiec). W latach 30.–40. XX w., w wyniku imigracji z Europy liczba Żydów w Kenii wzrosła do ok. 1200 osób. Gmina wyznaniowa pomagała w miarę możliwości żydowskim żołnierzom i uchodźcom oraz wspierała ich w zasymilowaniu się w tym nowym dla nich środowisku.

Nairobi, Government Road (główna ulica miasta), lata 30. XX wieku. 
Zdjęcie, dzięki uprzejmości Old Africa Postcards:
https://www.oldeastafricapostcards.com/streets/

Synagoga w Nairobi w 1938 r. (do 1954 r.).
Zdjęcie, dzięki uprzejmości Gminy Żydowskiej w Nairobi: Nairobi Hebrew Congregation
https://nairobisynagogue.org/about-2/history-in-pictures/#jp-carousel-338

zwiń

Życie na farmie w Rongai było całkowicie odmienne od tego, do czego przywykli pp. Zweigowie w Europie. Wyjechali z tętniącego życiem dużego miasta Wrocławia i osiedli w bardzo skromnych warunkach na biednej farmie w okolicach Rongai, około 200 kilometrów na północ od Nairobi, blisko równika, na płaskowyżu leżącym prawie 2 tys. metrów nad poziomem morza. Sama farma była oddalona od miasta Rongai i od innych osiedli – do kolejnej farmy było wiele kilometrów. Tam pracowali tylko za wyżywienie i dach nad głową, początkowo nie otrzymując żadnego wynagrodzenia. Dodać należy, że państwo Zweigowie nie mieli samochodu ani innych środków komunikacji, uzależnieni byli więc od osób przyjeżdżających do nich. Jedynym ich kontaktem ze światem było radio, które działało tylko wtedy, gdy akumulator był naładowany, gdyż nie mieli prądu.

Zanim przyjechała żona i córka, Walther pisał w liście: „Nie możesz sobie nawet wyobrazić, ile znaczy czyjaś wizyta na farmie. Człowiek czuje się jak umarły, którego wskrzesili do życia”.

A Lotte później wspominała, że w ciągu trzech miesięcy, które spędziła na farmie w Rongai, nie widziała nic oprócz domu, obory i lasu: „Żyliśmy tak całkowicie odizolowani od świata”. Trudno jej było odnaleźć się w miejscu tak różniącym się od rodzinnego, pełnego życia Wrocławia...

Przebywali tam przez rok, do września 1939 roku. Lotte i Walther z ogromnym trudem znosili te warunki życia, ciężką – nieznaną im wcześniej – pracę i częste napady depresji.

Dom rodziny Zweigów na farmie Rongai, 2. poł. 1939 r.
Deutsche Nationalbibliothek

Natomiast mała, 5-letnia Stefanie, wcześniej wycofana i zalękniona, dość szybko wrosła w nowy świat i z czasem wyrosła na odważną, aktywną i twórczą nastolatkę. Była zafascynowana życiem w Kenii, postrzegała je jako przygodę i szybko nauczyła się tamtejszego języka. Wspominała: „Kiedy przyjechaliśmy do Kenii, musiałam nauczyć się suahili, inaczej nie mogłabym rozmawiać z nikim na farmie. Ale stało się to bardzo szybko”.

Uległa magii Afryki i jej mieszkańców, a zwłaszcza zaprzyjaźniła się z czarnym kucharzem rodziny (housboy), z plemienia Jaluo, o imieniu Owuor. To on stał się jej opiekunem i przyjacielem, to on nie tylko nauczył całą rodzinę języka suahili, a Stefanie także innych języków plemiennych (w tym języka jaulo), ale także nauczył ją innego, afrykańskiego spojrzenia na świat i życie.

Dzięki niemu w Stefanie dojrzała wielka miłości do Afryki, jej mieszkańców i natury. Stała się otwarta na doznania i poznawanie, co tak zaprocentowało w jej przyszłości. Być może tylko dzięki temu znajdowała w sobie siłę, by nie bać się i odkrywać nowy świat i… w przyszłości zostać pisarką.

Dlatego też, niezależnie od trudnych warunków życia, okres ten podsumowała: „Nasze drugie życie jest takie śliczne”.

Karta z rodzinnego albumu fotograficznego z pierwszym zdjęciem z Afryki, z czerwca 1938 r.: na zdjęciu Stefanie i miejscowe dziecko, a po bokach napisy: ubrana – naga.
Zdjęcie to ilustruje kulturowe odmienności dzielące białą Europejkę od rdzennej Kenijki. „Angezogen – nackt” / „Ubrana – naga”. Ciekawe, czy Stefanie zdawała sobie sprawę, że zapewne jej rówieśniczka patrzyła na nią równie zdziwiona? Nie z powodu ubrania, lecz z powodu braku jakiejkolwiek ochrony innego rodzaju. Mała Kenijka, jak każdy członek miejscowej społeczności, nosiła na szyi amulet mający chronić przed nieszczęściami różnego rodzaju. Dla niej wyjście na dwór bez czegoś takiego musiało być równie szokujące, jak dla Stefanie brak jej ubioru. 
Deutsche Nationalbibliothek

Początkowo mała Stefanie bała się psów i innych zwierząt, z czasem polubiła je, czerwiec 1938 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Rodzina Zweigów była tak związana z Owuorem – i on z nimi – że został z nimi przez cały czas ich pobytu w Kenii: przeprowadził się z nimi na kolejną farmę, a ostatecznie do miasta (o czym poniżej). Była to nietypowa w tym kraju sytuacja, gdy miejscowy służący podąża za rodziną swych pracodawców. Dopiero wyjazd do Niemiec w 1947 roku (o czym poniżej) spowodował ich rozłączenie.

Zdjęcia z Owuorem, formalnie ich kucharzem, a ostatecznie przyjacielem, czerwiec 1938 r. (fragment albumu rodzinnego)
Deutsche Nationalbibliothek

Rodzina Zweigów na farmie, zdjęcie z podpisem w albumie: „Rodzina rolników”, 2. poł. 1938 r.
Deutsche Nationalbibliothek

Stefanie z krową…

… i z wężem, 2. poł. 1938 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Rodzina Zweigów w odwiedzinach u znajomych w Eldoret(?) w święta Bożego Narodzenia 1938 r.
Deutsche Nationalbibliothek

Odwiedziny znajomych, styczeń 1939 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Ze znajomymi, pocz. 1939 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Walther i Stefanie przed budynkiem pokrytym plakatami reklamującymi podróże po świecie, Kenia, pocz. 1939 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, Walther Zweig, jak i inni uchodźcy-mężczyźni, został internowany jako enemy alien (osoba obca, wroga) – obywatel Niemiec, państwa w stanie wojny z Wielką Brytanią. To, że uciekł na emigrację przed nazistowskimi Niemcami nie miało znaczenia.

Został zatrzymany i umieszczony w obozie w Ngong. Lotte i Stefanie – podobnie jak inne żony i dzieci uchodźców – zostały czasowo zakwaterowane w Nairobi, w udostępnionym na ten cel hotelu Norfolk (część kobiet była w hotelu New Stanley), a żydowski komitet uchodźczy został zobowiązany do opieki nad nimi. Rodzina została rozdzielona.

Dowód zatrudnienia w rolnictwie umożliwiał zwolnienie z internowania, jednak po umieszczeniu w obozie Walther stracił pracę na farmie w Rongai. W listopadzie 1939 roku rodzinie odebrano obywatelstwo niemieckie. Dopiero z pomocą poznanych w obozie osób, Walther otrzymał propozycję nowej posady, dzięki czemu pod koniec 1939 roku został zwolniony z obozu. Rodzina ponowne połączyła się.

Walther został zarządcą na farmie Ol’ Joro Orok, około 50 km od Nakuru, gdzie uprawiano złocienie i len. Za swą pracę otrzymywał wynagrodzenie: 6 funtów miesięcznie. 

Farma Ol`Joro Orok, 1940 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Na farmie tej rodzina Zweigów spędziła 4 lata. Znacznie lepsze warunki życia, częstszy kontakt ze znajomymi (choć nadal nie mieli samochodu i byli uzależnieni od wizyt innych osób) oraz pewna stabilizacja spowodowały, że farma ta stała się dla nich namiastką nowego domu.

„Wielkie zapominanie to chyba najlepsza rzecz w Afryce” – mógł powiedzieć Walther. „Długo trwa, zanim zrozumie się mentalność tutejszych ludzi, ale są bardzo sympatyczni i na pewno też mądrzy. (…) W lepsze dni czasem myślę, że mógłbym się przyzwyczaić do tego kraju”. A Stefanie po latach wspominała: „Byłam bardzo, bardzo szczęśliwa na tej farmie”.

Dorastająca Stefanie i jej rodzice, lata 1940–1943.
Deutsche Nationalbibliothek

Rodzina Zweigów, lata 1940–1943. 
Deutsche Nationalbibliothek

Czarno-białe towarzystwo, 1941 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

„Psia mama”: Steffi na każde urodziny dostawała psa, a niekiedy było także kilka szczeniąt, 1941 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Jednak w tym samym czasie, w 1939 roku, szkoła stała się obowiązkowa dla wszystkich dzieci Europejczyków przebywających w Kenii. Dotyczyło to także Stefanie.

Najbliżej farmy Ol’ Joro Orok znajdowała się szkoła w Nakuru, około 50 km od ich miejsca zamieszkania. 7-letnia Stefanie poszła do szkoły z internatem, za co jej rodzice musieli płacić miesięczne 5 funtów (z 6 zarabianych). Mała Steffi została oddzielona od rodziców – przez 5 lat widywali się tylko co kilka miesięcy, w czasie ferii.

Podwójnie obcy

Język niemiecki – z rodzicami, suahili – z innymi ludźmi z farmy. I nagle w szkole – język angielski, którego Stefanie nie znała. „Nie miałam pojęcia, czego się ode mnie oczekuje” – wspominała po latach. To był trudny dla niej czas: musiała szybko nauczyć się języka angielskiego, dostosować się do rygorów szkoły z internatem; na dodatek była Żydówką, a jednocześnie Niemką, z kraju, który wszczął wojnę. Jak później wspominała:

„Byłam podwójnie napiętnowana: Anglicy byli mocnymi antysemitami, a ja byłam „niemieckim szpiegiem”. To naprawdę był niemiły czas dla mnie. Ponadto dochodził trzeci przypadek, że byłam najlepsza w klasie, a angielskie dzieci wcale tego nie lubią”.

Ponadto obowiązkiem dla wszystkich, także dla dzieci żydowskich, było chodzenie do kościoła w każdą niedzielę.

Zeszyt Stefanie Zweig w szkole w Nakuru: na okładce postać siedzącego przy stole młodzieńca z plemienia Kikuyu, a poniżej zarys Afryki, marzec 1945 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Wraz z kolejnymi miesiącami pobytu w angielskiej szkole język angielski stał się jej językiem życia codziennego. Także listy do rodziców pisała po angielsku lub niezgrabną, pełną błędów niemczyzną z angielskimi wtrąceniami. Rodzice słabo rozumiejący język angielski musieli zlecać tłumaczenie listów od córki znajomym z sąsiedniej farmy. Stefanie mówiła po niemiecku tylko wtedy, gdy była na wakacjach z rodzicami lub z innymi emigrantami, przez co język ten stawał się dla niej coraz bardziej obcy. Coraz częściej myślała w suahili lub po angielsku. A ojciec, Walther, coraz bardziej miał poczucie, że on i jego dziecko nie mówią już tym samym językiem ojczystym.

W czasie pobytu w szkole i internacie Stefanie pisała dziennik. Jej wypracowania szkolne były wysoko oceniane przez nauczycieli, a zwłaszcza przez dyrektora szkoły. Była zachęcana do dalszych zainteresowań literaturą – w tym przypadku angielską. Sama także dużo czyniła w tym zakresie, czytając liczne książki z biblioteki szkolnej (np. w wieku 12 lat przeczytała „Hamleta”).

Wypracowania szkolne i notatki czynione w dzienniku były początkiem jej twórczości pisarskiej, tak owocnej w jej dojrzałym życiu (o czym poniżej). 

Strony z zeszytu z wypracowaniem Stefanie w języku angieglskim na temat: „Kraj, który chciałbym odwiedzić”, w którym widać już jej talent pisarski. Stefanie pisała, że chciałaby wrócić do Niemiec, które opuściła w wieku 5 lat, i że chciałaby studiować tam, gdzie studiował jej ojciec, tj. we Wrocławiu i w Heidelbergu oraz że chciałaby wrócić na Górny Śląsk, gdzie się urodziła; że chciałaby poznać Berchtesgaden, Hamburg, Kolonię i Berlin, ok. 1945–1946 r.
Deutsche Nationalbibliothek

Dylematem dla wszystkich niemieckich uchodźców – zarówno dla Stefanie, jak i dla jej rodziców – był stosunek do Niemiec, do ich ojczystego kraju. Mieli poczucie, że są ludźmi bez ojczyzny. Jak to Walther wyraził w jednym z listów do swego ojca pozostałego na Górnym Śląsku: „Kochany Tato, przede wszystkim nie miej więcej złudzeń. Nasze Niemcy umarły. Nasza miłość do nich została zdeptana. Codziennie wyrywam je sobie z serca”.

Z niepokojem oczekiwali na wszelkie wiadomości od rodziny pozostawionej w kraju, której nie udało się już uciec z nazistowskich Niemiec. Wiadomości te były coraz rzadsze i coraz bardziej lakoniczne, ostatecznie ograniczające się tylko do dozwolonych przez represyjne państwo niemieckie 20 słów.

Ciosem dla rodziny był list od matki Lotte, otrzymany w 1941 roku, z informacją:„Jutro wyjeżdżamy do Polski”. Była to zawoalowana zapowiedź deportacji do obozu zagłady, gdzie wszyscy zginęli.

Z kolei w lutym 1946 roku otrzymali list ze Związku Radzieckiego z opisem ostatnich dni i śmierci ojca i siostry Walthera – Maxa i Liesel, dawnych mieszkańców Żor. W ucieczce przed nazistami dotarli oni do Tarnopola (przed wojną była to wschodnia część Polski, w 1942 roku zajęta przez Niemcy), gdzie w końcówce 1942 roku Max został zastrzelony, a Liesel wywieziona do obozu zagłady w Bełżcu. 

Zdjęcie Käthe Perls, starszej siostry Lotte, które dotarlo do Ol’ Joro Orok krótko przed jej deportacją i śmiercią, 1941 r. 
Archiwum rodzinne

Przedwojenne zdjęcie Liesel, siostry Walthera, która zginęła w Bełżcu w 1942 r.
Archiwum rodzinne

Przedwojenne zdjęcie babci Stefanie Zweig, Iny Perls, która została deportowana w 1942 r. z Wrocławia na wschód, do obozu zagłady. 
Archiwum rodzinne

Przedwojenne zdjęcia dziadka Stefanie Zweig, Maxa Zweiga, który zginął w Tarnopolu w 1942 r.
Archiwum rodzinne

Pomimo tych ciężkich doświadczeń Walther i Stefanie powtarzali: „Niemców nie wolno nienawidzić (…) Tylko nazistów. Kiedy Hitler przegra wojnę, wszyscy pojedziemy do Głubczyc”.

Rysunek, który Stefanie namalowała dla ojca Walthera na jego urodziny we wrześniu 1943 r. z napisem w języku angielskim: Many Happy Returns / 5th September 1943 / From Mombasa to Leobschütz” [Wielu szczęśliwych powrotów / Z Mombasy do Głubczyc]. 
Archiwum rodzinne

Istotna zmiana dla rodziny Zweigów nastąpiła na początku grudnia 1943 roku, kiedy to w Kenii podjęto decyzję, by przyjmować do Armii Brytyjskiej także tych ochotników, którzy nie byli obywatelami brytyjskimi, w tym także niemieckich emigrantów.

Walther, podobnie jak wielu innych uchodźców, zgłosił się jako ochotnik i od maja 1944 roku był w wojsku brytyjskim. Ta decyzja wiązała się z opuszczeniem – po 4 latach – farmy Ol’ Joro Orok. Był to kolejny trudny moment dla Stefanie. Co prawda nadal była w internacie w Nakuru, ale już nie było powrotów na farmę.

Lotte zamieszkała i podjęła pracę w Nairobi, odległym od Nakuru ponad 150 km.

Dopiero gdy Stefanie skończyła 13 lat i skończyła szkołę w Nakuru, rodzina ponownie mogła zamieszkać razem, tym razem w Nairobi; Walther, stacjonujący w pobliskim Ngong, mógł dojeżdżać z domu. W Nairobi Stefanie rozpoczęła naukę w szkole dla dziewcząt Kenya Girls’ High School.

Życie w dużym mieście było odmienne niż na odosobnionej farmie. Rodzina odnowiła także swe życie religijne, chodząc w Nairobi do synagogi. Z zainteresowaniem obserwowali, co dzieje się na wojnie i w Europie, gdyż uchodźcy mieli do dyspozycji kilka gazet, które ich o tym na bieżąco informowały.

Synagoga w Nairobi, gdzie bywali Walther i Stefanie od 1944 r. 
Gmina Żydowska w Nairobi

Zdjęcie z uroczystości żydowskich w Nairobi, 1944 r.
Deutsche Nationalbibliothek

Zakończenie wojny w maju 1945 roku zastało państwa Zweigów w Nairobi: Lotte pracowała, Walther był w Armii Brytyjskiej (dojeżdżając do pobliskiego Ngong), a Stefanie chodziła do szkoły średniej. Sytuacja ustabilizowała się – gdyby nie… tęsknota Walthera za krajem i zawodem.

Stefanie wiedziała o tym i – mimo miłości do Afryki i słabej znajomości języka niemieckiego – wspierała ojca w jego dążeniach. Trudna to była decyzja, gdyż, jak później wspominała: „Już sama myśl o języku taty paraliżowała jej język”.

W dniu zakończenia wojny Lotte w liście do ojca napisała nieco koślawą niemczyzną: „Wkrutce pojedziemy do Głupczyc” (pisownia zgodna z oryginałem).

Rodzina Zweigów w czasie wyjazdu wakacyjnego w Gilgil, maj 1945 r.
Deutsche Nationalbibliothek

pl

Tłumaczenie na język polski wiersza Stefanie Zweig dla ojca na urodziny

5 września 1945

Wojna teraz nareszcie się skończyła.
A tata wraca do domu szczęśliwy.
|Wrócił do ukochanego domu.
Ale dlaczego musi to być w Hove Court!
Ale mamy nadzieję, że wkrótce,
nie będzie nas tu już.
Wrócimy do domu
Gdzie tatuś może znów być prawnikiem,
A w przyszłym roku w lutym
Jest już z nami Max.
Przyniesie nam dużo szczęścia i błogosławieństwa
Na wszystkich naszych dalekich ścieżkach
I jeszcze całus urodzinowy
A tymi słowami kończę.

Wiersz dla ojca na urodziny – pisany w języku niemieckim, jednak z licznymi błędami; w wierszu Stefanie zapewnia, że wrócą do upragnionej ojczyzny Walthera, wrzesień 1945 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Zdjęcie wykonane w atelier fotograficznym na 13. urodziny Stefanie, wrzesień 1945 r.
Archiwum rodzinne

W tym czasie względnego spokoju i pewnej stabilizacji rodzina Zweigów powiększyła się: 6 marca 1946 roku urodził się syn Max – długo oczekiwane i upragnione drugie dziecko. Nadano mu imię Max po dziadku Maxie Zweigu, dawnym właścicielu hotelu w Żorach, gdyż tradycją rodziny było nadawanie nowo narodzonym dzieciom imion zmarłych przodków.

To radosne dla rodziny wydarzenie ogłoszono w czasopiśmie Aufbau (Odbudowa), ukazującym się w Nowym Jorku, skierowanym do niemieckojęzycznych Żydów na całym świecie. Była to ważna platforma informacji dla wszystkich uchodźców, przesiedleńców i ocalałych.

Stefanie miała wówczas 14 lat. Wyczekiwany i ukochany brat Max stał się dla niej na długie lata jedną z najważniejszych osób w życiu.

Ogłoszenie prasowe o urodzeniu Maxa w gazecie Aufbau z 5.04.1946 r.: „Dr Walther Zweig i Pani Lotte, z domu Perls (dawniej z Leobschütz) zawiadamiają o narodzinach syna Maxa Ronalda Paula, w Nairobi, Kenya Colony. 6 marca 1946”. 
Archiwum rodzinne

Max, brat Stefanie, ze swym małym kolegą, Nairobi, początek 1947 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Kolejny nowy początek

Decyzja o pozostaniu w Kenii lub powrocie do Niemiec była bardzo trudna. Walther cały czas czuł się osamotnionym wygnańcem i uważał, że każdy może go napiętnować jako człowieka bez honoru i dokonań. Chciał znowu czuć się jak u siebie, wykonywać swój zawód prawnika (co było możliwe tylko w Niemczech) i wrócić do ojczystego języka.

W takich rozmowach jego żona Lotte krzyczała: „Nikt nie zaciągnie mnie do kraju morderców”. Walther też krzyczał: „Nie każdy był mordercą”.

Jak wspominala Stefanie: „Niemcy były dla mnie wrażliwym słowem, bo jak tylko padło słowo „Niemcy”, moi rodzice kłócili się. To była właściwie jedyna rzecz, jaką Niemcy dla mnie znaczyły: Niemcy oznaczały kłótnię!”.

Po latach napisała: „Nikt z nas, którzy przeżyliśmy, nie uratował swojej duszy”.

Decyzja była tym trudniejsza, że wiedzieli, że po wojnie całe Niemcy były zniszczone i że panował tam głód. Ponadto wiedzieli, że nie mogą wrócić do opuszczonych Głubczyc i na Śląsk, bo ziemie te zostały w wyniku wojny przyznane Polsce.

Na decyzji o powrocie zaważył list do Walthera z Wiesbaden z Ministerstwa Stanu w Hesji, z października 1946 roku. Było to zawiadomienie o propozycji zatrudnienia Walthera jako sędziego w wymiarze sprawiedliwości landu Hesja. Miał przy tym też zapewnione mieszkanie.

Walther znowu mógł być prawnikiem, co było jego marzeniem.

Jednak Stefanie nie było łatwo: musiała rozstać się z Afryką, którą tak pokochała; obawiała się także, że nie poradzi sobie z językiem niemieckim, którego bardzo rzadko używała i który został zdominowany przez język angielski i suahili. Znowu miała zaczynać od początku…

Walther i Lotte Zweigowie, wraz z dziećmi Stefanie i Maxem, wrócili do Europy statkiem „Almanzora”, wypływającym 9 marca 1947 roku z Mombasy do Southampton. Rejs powrotny opłaciła armia brytyjska, w której zakończył służbę Walther Zweig w stopniu sierżanta. Poza rzeczami osobistymi zabrali ze sobą kilka pamiątek z Afryki oraz… wspomnienia.

Wrócili do zmienionej Europy i zmienionych Niemiec.

Popielniczka w kształcie zwierzęcia z kamienia mydlanego, zakupiona przed wyjazdem z Kenii. Tego typu przedmioty były popularnymi pamiątkami przywożonymi przez wracających po wojnie uciekinierów i żołnierzy. 
Popielniczka obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Miejskiego w Żorach, podarowana przez Stefanie Zweig w 2013 r.

Mapa powojennych Niemiec z lat 1945–1951 z zaznaczeniem miejscowości, gdzie mieszkała w tym czasie Stefanie Zweig. 
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 
1. Frankfurt nad Menem
2. Düsseldorf
3. Zurich

Początki były bardzo trudne: były trudności z mieszkaniem, z wyżywieniem. Franfurt w 1947 roku to czas ruin, głodu i braków, ale także pomocy, nadziei i marzeń. Znowu pomogła miejscowa gmina żydowska, do której Walther przystąpił już w kwietniu 1947 roku, a z czasem został członkiem jej zarządu.

Frankfurt nad Menem, 1947 r. 
Instytut Historii Miasta Frankfurt nad Menem, Hauptwache, 2 lipca 1947, isg ffm S7A Nr. 1818.
Autor: Fred Kochmann

Już 1 lipca 1947 roku Walther Zweig rozpoczął służbę jako asesor sądowy w Wyższym Sądzie Okręgowym we Frankfurcie. Jego nominacja była częścią „denazyfikacji" wymiaru sprawiedliwości w powojennych Niemczech: tylko Niemcy niepowiązani z nazistowską partią mogli być sędziami.

Walther pracował w uprawnionym zawodzie, w "nowym życiu" pokładał wiele nadziei – czy jednak spełniło się jego marzenie rzeczywistego powrotu do ojczyzny?– o tym poniżej.

Legitymacja przynależności Walthera Zweiga do gminy żydowskiej we Frankfurcie n. Menem, 28 kwietnia 1947 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Przepustka wydana przez Ministerstwo Kraju Związkowego Hesji dla Lotte Zweig z informacją, że przez 9 lat przebywała na emigracji w Afryce, 25 lipca 1947 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Plan Frankfurtu z ok. 1949 r. 
Wydawnictwo Falk Verlag, D-73760 Ostfildern
Na planie zaznaczone są miejsca zamieszkania rodziny Zweigów w latach 1947–1959 oraz szkoły, do których uczęszczała Stefanie Zweig. 
1. Eppsteinerstraße 35
2. Gagernstraße (?) 36
3. Rothschildallee 9 (od 1951)
4.Morgensternstraße 3 - gimnazjum im. Schillera (Schillerschule)

Dla 15-letniej Stefanie Zweig powrót do Niemiec oznaczał nową zmianę języka i konieczność odnalezienia się w całkowicie obcym dla niej środowisku kulturowym. Znowu znalazła się na obcej dla niej ziemi.

W lipcu 1947 roku została zapisana do gimnazjum imienia Schillera (Schillerschule) w Sachsenhausen, dzielnicy Frankfurtu. Przestraszona tą sytuacją odnotowuje w dzienniku: „Boję się. W końcu mam prawie 15 lat i ledwo umiem czytać. Przynajmniej nie po niemiecku”. To sprawia, że ​​szkoła jest dla niej trudna: nie zna literatury niemieckiej, jej literackimi bohaterami są angielscy klasycy, a nie zna Goethego i Schillera. Ale to właśnie wtedy, w szkole, zetknęła się z niemieckim teatrem i niemieckimi poetami, co ukształtowało jej przyszłość.

Po latach napisała: „Nauka niemieckiego, aby móc czytać i pisać oraz pozbyć się angielskiego akcentu, zajęła mi kilka miesięcy. Ocena, który jest moim językiem ojczystym, wciąż trwa. Liczę po angielsku, uwielbiam Alicję w Krainie Czarów, jestem najlepszym przyjacielem Kubusia Puchatka, wciąż niezbyt rozumiem niemieckie dowcipy i szukam w nich humoru”.

Stefanie zimą 1947–1948 – panował wtedy taki głód i była tak szczupła, że wszystkie sukienki były na nią za duże. 
Archiwum rodzinne

Jednocześnie warunki życia w latach powojennych – braki w wyżywieniu, ubóstwo – były tak trudne, że ludzie wprost głodowali. Dla podratowania zdrowia Stefanie została wysłana w 1948 roku na trzy miesiące do bogatej rodziny Guggenheimów w Zurychu w Szwajcarii. Było to możliwe dzięki pomocy gminy żydowskiej. Wyjazd w to nowe miejsce był dla niej trudny, ale też owocny: nie tylko podreperowała zdrowie, ale też uwrażliwiła się i zainteresowała się sztuką. Jak później wspominała: „W tym domu zauważyłam jedną z moich wielkich miłości życiowych, a mianowicie miłość do sztuki”.

Powrót Stefanie ze Szwajcarii do Franfurtu był powrotem do zbombardowanego miasta, do biedy i troski o każdy dzień. W pamiętniku Stefanie zanotowała: „Już w podróży próbowałem przyzwyczaić się do gruzów, niemieckich pociągów, Niemców i niemieckich głosów. To naprawdę nie było łatwe. Przybyłam do Frankfurtu o dziesiątej wieczorem. Mama i tata odebrali mnie ze stacji kolejowej. Zapomniałam, że moi rodzice są tacy chudzi i tacy szarzy na twarzy, i przeraziłam się, gdy ich zobaczyłam”.

Także Walther nie czuł się dobrze w powojennym Frankfurcie i stracił nadzieję na odnalezienie swej dawnej ojczyzny. Był to inny świat niż ten, który znał z przedemigracyjnej przeszłości.

Ogólnie dominowało poczucie, że – jak po latach wspominała Stefanie – „Niemcy stracili nie tylko dużą część kraju i swoje miasta. Zagubili także duszę i sumienie. Kraj jest pełen ludzi, którzy nic nie widzieli i o niczym nie wiedzieli albo „byli zawsze przeciw”. I już znów się zniesławia tych kilku Żydów, którzy uchronili się przed piekłem”.

Najbardziej Waltherowi brakowało jego Heimatu, „małej ojczyzny”, czyli Górnego Śląska. W poszukiwaniu przeszłości otaczał się ludźmi pochodzącymi ze Śląska, w szczególności z Głubczyc i z Żor. Wspólnie wspominali miniony czas, kultywując i powtarzając śląskie wyrażenia i śląską mowę. Także jedzenie stało się dla niego namiastką śląskości: był przekonany, że nic nie dorównuje śląskim potrawom, toteż np. w całym Frankfurcie szukał kołocza z makiem – takiego, jak na Śląsku, a kiełbasę kupował tylko u śląskiego rzeźnika.

Gdy rodzina straciła ojczyznę i prawdziwy dom, i nie odnalazła ich po powrocie do kraju, język (śląskie wyrażenia) i jedzenie stały się ich namiastką. Liczne takie śląskie wątki kulinarno-językowe, zapamiętane z przeszłości, wykorzystała Stefanie Zweig w późniejszej swej autobiograficznej twórczości literackiej.

Ponadto i Walther i Stefanie tęsknili za Afryką. W tajemnicy przed Lotte rozmawiali w suahili, śpiewali afrykańskie piosenki, wspominali kenijski krajobraz, spokój i szczerość tamtejszych ludzi. Było to dla nich oderwanie od szarej, trudnej rzeczywistości.

Stefanie (druga z lewej) i rodzina Zweigów (po prawej) oraz, przybyli z Ameryki, siostra jej matki Suse (w środku) z mężem i synem, 1949 r. 
Archiwum rodzinne

Od 1951 roku rodzina Zweigów mieszkała w kamienicy przy alei Rothschildów (Rothschildallee 9) we Frankfurcie. Dom ten stał się ostoją i miejscem zamieszkania Stefanie Zweig do końca życia. Jednocześnie to dom, w którym umieściła później akcję kilku swych powieści, w szczególności: Irgendwo in Deutschland (Gdzieś w Niemczech) oraz książek z cyklu „Rothschildallee”.

W 1953 roku Stefanie ukończyła szkołę średnią. Na maturze z języka niemieckiego wybrała temat związany z twórczością jednego z najbardziej znanych wówczas pisarzy, prawie jej imiennika – Stefana Zweiga. Nie był to wybór przypadkowy: jego dojrzałe życie i twórczość to doskonały przykład człowieka pozbawionego domu, wypędzonego, odartego ze złudzeń. Człowieka, który wielką rolę przywiązywał do słowa i języka.

Strony z wypracowaniem w języku niemieckim na temat: „Najlepszy mebel” [Das beste Möbelstück], po 1947 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Strony z wypracowaniem w języku niemieckim na temat: „Widz i jego metamorfozy” [Der Zuschauer und seine Verwandlungen], po 1947 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Stefanie Zweig także coraz bardziej doceniała znaczenie słowa i umiejętność wiązania słów ze sobą, tworzenia z nich historii i opowieści. Po ukończeniu edukacji szkolnej początkowo zamierzała zostać prawnikiem, tak jak jej ojciec, ale została dziennikarką. Konieczność nauczenia się języka niemieckiego po powrocie do kraju ostatecznie zaowocowała tym, że Stefanie doceniła swój nowy / stary język rodzimy.

Odtąd słowa i ich łączenie ze sobą, opisywanie świata i przeżyć, stały się podstawą jej działalności.

„Czy jeszcze pamiętasz? Z Mombasy do Leobschütz (Głubczyc)” – 54. urodziny Walthera we wrześniu 1958 roku były dla Stefanie Zweig okazją do spisania po raz pierwszy wspomnień z wygnania rodziny Zweigów do Kenii, zawartych w tej małej, ręcznie przygotowanej książeczce. W podpisie Stefanie dopisała: „I could go on and on” (mogłabym kontynuować i kontynuować). To były początki jej kariery pisarskiej, 1958 r. 
Deutsche Nationalbibliothek

Początkowo Stefanie Zweig, po wyjeździe do Düsseldorfu, pracowała w żydowskiej gazecie „Jüdische Allgemeine”.

Jednak po śmierci ojca Walthera w 1959 roku (który zmarł z powodu niewydolności serca w wieku 54 lat) powróciła do Frankfurtu i od tego roku pracowała w dziale kultury we frankfurckiej gazecie „Abendpost / Nachtausgabe” (wydanie wieczorne), a od 1963 do 1988 kierowała tam działem reportaży. Była też krytykiem teatralnym.

W regularnie ukazujących się krótkich felietonach opisywała swoje widzenie świata, codzienne wydarzenia i spotkania. Będąc dobrą obserwatorką życia, ludzi i zwierząt, przedstawiała swoje spostrzeżenia i przemyślenia, doprawiając je sporą dawką humoru. Felietony te były tak lubiane, że wielu czytelników wycinało je i wysyłało znajomym.

„Mój świat” [Meine Welt] zatytułowana była jej stała rubryka w gazecie „Frankfurter Neue Presse”, ukazująca się prawie do ostatnich lat jej życia.

Gdy w 1988 roku gazeta Abendpost / Nachtausgabe przestała się ukazywać, Stefanie Zweig w całości oddała się pisaniu książek i pracy jako niezależna dziennikarka.

Artykuł Stefanie Zweig w „Nachtausgabe” 28.08.1979 
Frankfurter Neue Presse

Artykuł Stefanie Zweig w „Abendpost”, 2.08.1988 
Frankfurter Neue Presse

Artykuł Stefanie Zweig w „Frankfurter Neueu Presse”, 4.06.2000 
Frankfurter Neue Presse

Podpis Stefanie Zweig w „Abendpost”, 2.08.1988 
Frankfurter Neue Presse

Od bezdomności do Oscara

Niezwykła historia Stefanie Zweig – dziecko żydowskich emigrantów w Kenii, tęsknota za utraconą małą ojczyzną, Górnym Ślaskiem, dorastanie jako młodej Żydówki na ziemi dawnych prześladowców – to dobra baza dla pisarki.

Wykształcona dziennikarka najpierw pisała książki dla dzieci i młodzieży. Jej pierwsza książka dla młodych czytelników: „Eltern sind auch Menschen” (Rodzice także są ludźmi) ukazała się w 1978 roku. A jedną z najbardziej znanych jej książek dla dzieci jest „Katze fürs Leben” – polskie wydanie:„Księżniczka Sissi”. W książce tej opowiedziany jest świat widziany oczami kota – tak sugestywnie, że u młodych czytelników pozostają wrażenia z tej lektury na całe życie.

Z kolei już w 1980 roku tematem jej książki „Ein Mund voll Erde” (Usta pełne ziemi) stała się Afryka. Młodzi czytelnicy książki poznają wiele afrykańskich zwyczajów i tradycji, ale też smak spotkań różnych światów i kultur oraz ból rozstania.

Od tego czasu tematy afrykańskie stały się głównym wątkiem jej twórczości.

Książki Stefanie Zweig dla dzieci i młodzieży

Gdy pod koniec lat 80. XX w. przestała być wydawana gazeta, dla której pracowała, 60-letnia Stefanie Zweig postanowiła kontynuować pracę jako pisarka literatury dla dorosłych. Jej autobiograficzna książka „Nirgendwo in Afrika” (polskie wydanie: „Nigdzie w Afryce”), wydana w 1995 roku, wkrótce okazała się sukcesem i to wręcz światowym. Ta autobiograficzna powieść opowiada o życiu rodziny uchodźców z Europy do Kenii, od ich przyjazdu w 1938 roku do powrotu do Niemiec w 1947 roku. Jak to określiła autorka, jest to „historia odważnego ojca, który nauczył swoją córkę, by nie nienawidziła”. Książka stała się bestsellerem w Niemczech i zapoczątkowała wielki sukces i uznanie Stefanie Zweig jako pisarki.

Różne wydania książki „Nirgendwo in Afrika”

Kontynuacją tej opowieści stała się wydana rok póżniej książka: „Irgendwo in Deutschland” (Gdzieś w Niemczech), opisująca życie rodziny od ich powrotu w 1947 roku do śmierci ojca w 1959 roku.

Po tej książce ukazało się wiele dalszych powieści w większości poświęconych Afryce i tułaczce uchodźców, w dużym stopniu autobiograficznych. W książkach tych Stefanie Zweig przetwarza swoją historię wygnania i spotkania różnych kultur. Jednocześnie opisuje to, co przeżyła i co wywarło na niej niezatarte wrażenie: ludzi, zwierzęta, kolory i zapachy Afryki, ale też tęsknotę, rozdarcie na dwóch kontynentach, utratę i porzucenie ukochanych miejsc i ludzi. Zawarła w nich doświadczenie punktu przecięcia się trzech światów: niemieckich uchodźców, angielskiej kolonii (Anglików) i Afryki (Kenijczyków).

Książki Stefanie Zweig o tematyce afrykańskiej

Pamiątki z Afryki w mieszkaniu Stefanie Zweig, 2013 r. 
Foto: Jacek Struczyk, Muzeum Miejskie w Żorach

Z kolei punktem wyjścia dla serii czterech książek o domu przy alei Rothschildów 9 (Rothschildallee) we Franfurcie, które ukazały się w latach 2007–2011, stała się kamienica, w której Stefanie Zweig mieszkała ponad 60 lat, od 1951 roku do swej śmierci. Choć jej rodzina nie pochodziła z Frankfurtu, to – dzięki skrupulatnemu badaniu przeszłości w tym mieście – zawarła w tych książkach niezwykły opis życia mieszczańskiej, żydowskiej rodziny w przeciągu prawie stulecia, od końca XIX w. do czasu po II wojnie światowej. Historia jednej rodziny związanej z tą kamienicą (domem) przeplata się z historią Frankfurtu, Niemiec i świata, ukazuje wieczne marzenie o miłości, akceptacji, równości. Książki te zawierają kwintesencję życia i przemian XX w. w Europie.

Wizerunki okładek książek z serii aleja Rotschildów

Dom przy Alei Rothschildów 9, w którym na pierwszym piętrze Stefanie Zweig mieszkała ponad 60 lat, bohater jej serii książek o mieszkańcach tego domu, stan z 2021 r. 
Koło Przyjaciół Frankfurt - Kraków / Freundeskreis Frankfurt - Krakau

W ostatniej ze swych powieści „Nirgendwo war Heimat: Mein Leben auf zwei Kontinenten” (Nigdzie nie było ojczyzny. Moje życie na dwóch kontynentach), która ukazała się w 2012 roku, autorka jeszcze raz powróciła do historii afrykańskiej emigracji i trudnego powrotu do dawnej ojczyzny. Książka ta ma niezwykłą formę: cała składa się z listów i telegramów, jakie były przesyłane między bohaterami opowieści. Gdyż Stefanie Zweig doświadczyła, jak ważne były listy i przesyłane wiadomości, że były one łącznikiem z opuszczonym światem, ważnym elementem przetrwania uchodźców na wygnaniu.

Książka, prawie w całości autobiograficzna, stała się niejako podsumowaniem zarówno życia, jak i kariery pisarskiej Stefanie Zweig.

Wizerunki okładek różnych wydań „Nirgendwo war Heimat”

Zdjęcia rodzinne w mieszkaniu Stefanie Zweig, 2013 r. 
Foto: Jacek Struczyk, Muzeum Miejskie w Żorach

Stefanie Zweig w swoim mieszkaniu we Frankfurcie n. Menem przy Alei Rothschildów 9, 2007 r. 
Foto: Jeannette Faure

Podpis Stefanie Zweig, 2013 r. 
Muzeum Miejskie w Żorach

Stefanie Zweig potrafiła – dzięki sile charakteru – ze swoich trudnych przeżyć, bezdomności i straty stworzyć wciągające opowieści, książki, które cenione są na całym świecie. Głównym ich tematem jest po pierwsze koegzystencja kultur i religii, ale jednocześnie autorka pokazuje, jak Holokaust nadal kształtuje życie kolejnych pokoleń. Pisarka stała się jednym z najsłynniejszych kronikarzy życia żydowskiego XX w.

Jej liczne książki – 25 tytułów opublikowanych w latach 1978–2012 – były tłumaczone na 16 różnych języków i ukazały się w łącznym nakładzie ponad 7,5 miliona książek. Za działalność pisarską przyznano jej kilka nagród, m.in. w 1993 roku otrzymała "Verdienstmedaille des Verdienstordens der Bundesrepublik Deutschland" (Medal Zasługi Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec).

Jednak jej twórczość najbardziej w świecie rozsławił film nakręcony w oparciu o powieść: „Nirgendwo in Afrika” (Nigdzie w Afryce). Film pod tym samym tytułem, w reżyseriii Caroline Link, został w 2003 roku uhonorowany statuetką Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego.

https://fwcdn.pl/video/f/212/35612/nirgendwo_in_afrika_trailer_df.vp9.480p.webm

Zwiastum filmu "Nigdzie w Afryce"

Stefanie Zweig w swym mieszkaniu we Frankfurcie n. Menem na tle jej książek, 2013 r.
Foto: Jacek Struczyk
Muzeum Miejskie w Żorach

Biurko – miejsce pracy Stefanie Zweig, 2013 r.
Foto: Jacek Struczyk
Muzeum Miejskie w Żorach

Pamięć o Stefanie Zweig

Stefanie Zweig zmarła po krótkiej, ciężkiej chorobie 25 kwietnia 2014 roku. Miała spokojny stosunek do śmierci: „Zawsze byłam realistką. Śmierć nas rozdziela, to jest w naturze rzeczy”.

Została pochowana na Nowym Cmentarzu Żydowskim we Frankfurcie, obok ukochanego brata Maxa, zmarłego kilkanaście lat wcześniej.

Grób i nagrobek Stefanie Zweig na Nowym Cmentarzu Żydowskim we Frankfurcie n. Menem.
Inskrypcja na grobie:„Twoja miłość i dobroć nie zostaną zapomniane, nawet jeśli Twoje życie było naznaczone stratą. Twoje historie pozostaną dla nas wiecznym darem”.

Koło Przyjaciół Frankfurt - Kraków / Freundeskreis Frankfurt - Krakau

Pamięć o Stefanie Zweig i jej rodzinie kultywowana jest m.in. w Muzeum Miejskim w Żorach. Miasto to pamięta o zasłużonej rodzinie Zweigów i niezwykłych losach i dorobku Stefanie. Pisarka także do końca życia pamiętała o Żorach, czemu dała wyraz w licznych swoich książkach, choć nigdy po wojnie nie odwiedziła tego miasta.

Istniały też inne relacje Żor ze Stefanie Zweig. Gdy w 2005 roku Towarzystwo Miłośników Miasta Żory wydało album przedwojennych pocztówek, pt. „Żory światłem malowane”, Stefanie Zweig napisała serdeczny list do wydawców, w którym dziękowała za tę inicjatywę: „Dziękuję mieszkańcom Żor za to, że nie zapomnieli mojej rodziny (…) również w imieniu tych, których już nie ma wśród nas”.

Z kolei w 2013 roku, na rok przed śmiercią Stefanie Zweig, przedstawiciele żorskiego Muzeum przeprowadzili wywiad z pisarką i pozyskali od niej ciekawe opinie o stosunku do Górnego Śląska oraz popielniczkę w kształcie zwierzęcia – pamiątkę z emigracyjnego pobytu w Afryce. Autorka przekazała także swoją ostatnią książkę: „Nirgendwo war Heimat” (Nigdzie nie było ojczyzny) z odręczną dedykacją dla miasta Żory. 

Stefanie Zweig podczas spotkania z Lucjanem Buchalikiem, dyrektorem Muzeum Miejskiego w Żorach, Frankfurt n.Menem, 2013 r.
Foto: Jacek Struczyk
Muzeum Miejskie w Żorach

Dedykacja Stefanie Zweig w książce: „Nirgendwo war Heimat” podarowanej Muzeum Miejkiemu w Żorach:
„Herzensgrüsse für die Heimat meines Vaters, Zory. Stefanie Zweig / Frankfurt /M. 13.11.2013” (Serdeczne pozdrowienia dla Ojczyzny mojego ojca – Żor. Stefanie Zweig Frankfurt /M 13.11.2013 r.).
Muzeum Miejskie w Żorach

Końcowe zdjęcie z ostatniej publikacji Stefanie Zweig, wydanej w 2012 r.,„Nirgendwo war Heimat: Mein Leben auf zwei Kontinenten”: na tle dawnego hotelu jej dziadka w Sohrau (Żory) umieszczone są fotografie najbliższych jej osób (od lewej):
dziadka Maxa, ojca Walthera, brata Maxa, bratanka Waltera i jego syna Maxa.
Archiwum rodzinne

Z kolei w 2017 roku odsłonięty został przed budynkiem Muzeum Miejskiego w Żorach posąg przedstawiający małą Stefanie po przyjeździe do Afryki, a także jej opiekuna i przyjaciela Owuora. Projekt posągu przygotowała artystka Anna Bodzek-Sikora – mieszkanka Żor, a figury wykonali artyści z Afryki pod przewodnictwem Oussman Ilboudo i Derme Ablasse. W ten symboliczny sposób nastąpiło ponowne połączenie dwóch światów i dwóch kontynentów tak ważnych dla pisarki. W uroczystości odsłonięcia pomnika wziął udział jej bratanek, Walter Zweig.

Przygotowanie posągu: Żory / Afryka

rozwiń

Uroczystość odsłonięcia posągu 25 maja 2017 r., w Międzynarodowy Dzień Afryki. Pierwszy z lewej Walter Zweig, bratanek Stefanie Zweig.
Fot. Andrzej Żabka

Posąg Stefanie Zweig przy Muzeum Miejskim w Żorach, upamiętniający jej spotkanie z Owuorem po przyjeździe do Kenii.
Fot. Tatiana Hojczyk

zwiń

Stefanie Zweig przez całe życie nie tylko kultywowała pamięć o wygnaniu do Kenii, ale także przechowywała dokumentację rodzinną z emigracji i z lat po powrocie do Niemiec. Po jej odejściu materiały te zostały przekazane przez Waltera Zweiga, jej bratanka, do Niemieckiego Archiwum Emigracyjnego (Das Deutsche Exilarchiv in Frankfurt) w Niemieckiej Bibliotece Narodowej (Deutschen Nationalbibliothek). Materiały te, częściowo udostępnione w formie elektronicznej, służą do tworzenia projektów historycznych i realizacji działań edukacyjnych, z wykorzystaniem jej niezwykłego życiorysu i powieści oraz powiązania trzech tematów: historii, religii i języka. 

Historia Stefanie Zweig w DNB

Źródła informacji

• S. Asmus, „Mut ist im Leben viel wichtiger als Schokolade“, Dialog mit Bibliotheken 2017/2, s. 37–39: https://d-nb.info/1140653369/34
• M. Bauer, Auf Spurensuche jüdischen Lebens in Frankfurt – damals und heute. Ein Interview mit der jüdischen Schriftstellerin Stefanie Zweig (w:) Schule mit Courage – Rechtsextremismus als pädagogische Herausforderung, Frankfurt am Main, 2010, s. 74–77: https://kultusministerium.hessen.de/sites/default/files/media/hkm/schule_mit_courage.pdf
• Between Life and Death (Europejska Sieć Pamięć i Solidarność): https://enrs.eu/uploads/media/5e79cd096fa34-life-and-death-2020.pdf
• J. Carlebach, The Jews of Nairobi, 1903–1962 (5664–5722), Nairobi 1962.  https://ufdc.ufl.edu/AA00004166/00001
• J. Delowicz, Gmina wyznania mojżeszowego w Żorach 1511–1940. Z badań nad historią miasta, Żory 2018.
• C. Salvadori, Glimpses of the Jews of Kenya, 2004 – fragment: http://www.europeansineastafrica.co.uk/_site/custom/database/default.asp?a=viewIndividual&pid=2&person=22836
• S. Zweig, Irgendwo in Deutschland, …
• S. Zweig, Nigdzie w Afryce, przeł. Tomasz Dziedziczak, Warszawa 2004.
• S. Zweig, Nirgendwo war Heimat, München 2014.
• Stefanie Zweig im Gespräch mit Arndt Wittenberg (2008): https://www.br.de/fernsehen/ard-alpha/sendungen/alpha-forum/stefanie-zweig-gespraech100.html

Frankfurter Neue Presse:

• 12.10.2005;
• 19.09.2007;
• 28.06.2008;
• 12.11.2008;
• 23.01.2009;
• 26.03.2009;
• 19.09.2012.

• http://www.europeansineastafrica.co.uk/_site/custom/database/default.asp?a=viewIndividual&pid=2&person=22836
• http://www.knerger.de/html/zweigsteschriftsteller_116.html
• https://blog.muenchner-stadtbibliothek.de/autorin-stefanie-zweig-femaleheritage/
• https://dbs.anumuseum.org.il/skn/en/c6/e258070/Place/Kenya
• https://de.wikipedia.org/wiki/Stefanie_Zweig
• https://en.wikipedia.org/wiki/Fairmont_The_Norfolk_Hotel
• https://exilarchiv.dnb.de/DEA/Web/DE/Navigation/LaenderDesExils/Kenia/kenia.html
• https://exilarchiv.dnb.de/DEA/Web/DE/Navigation/MenschenImExil/zweig-stefanie/zweig-stefanie.html
• https://nairobisynagogue.org/about-2/about/
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Reichsfluchtsteuer
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Stefanie_Zweig
• https://pl.wikiqube.net/wiki/Stefanie_Zweig
• https://www.afrikaroman.de/?s=zweig
• https://www.afrikaroman.de/autor/stefanie-zweig/
• https://www.annefrank.org/en/anne-frank/go-in-depth/impossibilities-escaping-1933-1942/
• https://www.bild.de/regional/frankfurt/frankfurt-am-main/ich-habe-die-grosse-liebe-meines-lebens-verloren-29402330.bild.html
• https://www.bild.de/regional/frankfurt/schriftstellerin/stefanie-zweig-traeumt-vom-nobelpreis-26262932.bild.html
• https://www.bild.de/regional/frankfurt/trauerfeier/fuer-autorin-stefanie-zweig-35754266.bild.html
• https://blog.muenchner-stadtbibliothek.de/autorin-stefanie-zweig-femaleheritage/
• https://www.faz.net/aktuell/rhein-main/stefanie-zweig-im-portraet-noch-einmal-zurueck-nach-afrika-11891558.html?printPagedArticle=true#pageIndex_3
• https://www.fr.de/frankfurt/caroline-link-per31489/diesseits-afrika-11348365.html
• https://www.fr.de/frankfurt/cdu-org26591/vertreibung-endet-10997214.html
• https://www.hr-inforadio.de/podcast/wissen/das-deutsche-exilarchiv-in-frankfurt,podcast-episode-30222.html
• https://www.jmberlin.de/exil/index.html
• https://www.jmberlin.de/katalog-heimat-und-exil
• https://www.juedische-allgemeine.de/kultur/mit-dem-koffer-in-die-freiheit/
• https://www.lbi.org/de/events/world-aufbau/
• https://www.penguinrandomhouse.de/Autor/Stefanie_Zweig/p56197.rhd
• https://www.pnp.de/nachrichten/panorama/Afrika-war-Teil-von-ihr-Stefanie-Zweig-ist-tot-1280555.html
• https://www.top-magazin-frankfurt.de/redaktion/panorama/stefanie-zweig-familie-liebe/
• https://www.welt.de/regionales/frankfurt/article127370977/Afrika-war-Teil-von-ihr-aber-nicht-alles.html

Krótkie, nieopisane cytaty w tekście pochodzą z książek Stefanie Zweig: Nigdzie w Afryce, Nirgendwo war Heimat i Irgendwo in Deutschland.

Autorzy i autorki dołożyli wszelkich starań, by odnaleźć wszystkich właścicieli i dysponentów praw autorskich do prezentowanych materiałów ikonograficznych. Nie zawsze było to możliwe. W przypadku ewentualnych niejasności zapewniamy, że prawa właścicieli będą respektowane. Wszystkim już teraz wyrażamy wdzięczność za zamieszczenie ich utworów na wystawie.